Phán đoán hoàn cảnh Thủy tổ Võ Sơn hầu về Quảng Xá

Ðạo dụ của Tây Ðịnh Vương Trịnh Tạc được khắc bia trên Quả Sơn (Đô Lương, Nghệ An) ra đời vào năm Vĩnh Thọ thứ 4 (1661). Giao tranh Trịnh-Nguyễn được nêu trong văn bia chắc chắn đã xảy ra trên đất huyện Nam Ðường. Xã quê ta-Hoàng Xá bấy giờ thuộc Nam Ðường dưới sự cai quản của chúa Trịnh. Tuy nhiên qua văn bia chúng ta biết được lịch sử của vùng đất Lam Giang trong đó có Hoàng Xá thời kỳ đó. Sau đó chúa Nguyễn chiếm lại vùng đất này và Hoàng Xá được đổi tên là Quảng Xá (tránh húy Nguyễn Hoàng).
Từ đấy chúng tôi chợt hiểu rằng nếu biết rõ thời kỳ nhà Trịnh thì có thể biết được lịch sử, hoàn cảnh cụ Thủy tổ Võ Sơn hầu về lập nghiệp tại Hoàng Xá.
Xét ngược từ thời ông Phạm Viết Bình (1672-1736), chúng ta thấy cụ Thủy tổ đưa con cháu về Hoàng Xá cách lúc ông Bình sinh ra không quá 100 năm và không dưới 50 năm. Vì vậy cụ Thủy tổ lúc đó cũng độ ngũ tuần. Xét các đời chúa Trịnh chúng tôi khả nghi nhất giai đoạn Trịnh Tùng nắm quyền là lúc xảy ra biến động mà cụ Thủy tổ phải rời bỏ quyền chức để lánh về miền đất Lam Giang xa xôi đang tranh chấp Trịnh-Nguyễn.
Qua sắc phong của Triều Lê Trung Hưng cho Võ Sơn hầu và các con chúng ta khẳng định rằng gia đình cụ Thủy tổ chúng ta là người phò tá nhà Lê. Ðiều đó nên hai người con cụ Tổ cũng được phong là Hoa Lộc bá, Cao Bình quận. Lúc đó hai ông đã trưởng thành.
Theo tài liệu Tạp chí Quê Hương trên Internet của Kênh thông tin của Uỷ ban về người Việt Nam ở nước ngoài: Trong thời Trịnh Tùng có hai sự kiện vua Lê muốn loại bỏ Trịnh Tùng không thành.
-Thứ nhất: năm 1572, lúc này vua Lê chúa Trịnh đang ở Thanh Hóa.
Năm Nhâm Thân-1572, Lê Cập Đệ mưu giết Trịnh Tùng bị lộ, Lê Cập Đệ bị Trịnh Tùng giết chết. Vua Lê Anh Tông sợ hãi đang đêm đem 4 hoàng tử chạy vào thành Nghệ An. Trịnh Tùng đưa hoàng tử thứ 5 của vua Lê là Duy Đàm lên làm vua, hiệu là Lê Thế Tông.
-Thứ hai: năm 1619, lúc này vua Lê chúa Trịnh đã chiếm lại Thăng Long từ nhà Mạc.
Trước sự hống hách lộng quyền của chúa Trịnh, vua Lê Kính Tông đã cùng với con Trịnh Tùng là Trịnh Xuân mưu giết Trịnh Tùng. Việc bại lộ, Trịnh Tùng bức vua thắt cổ chết, lúc đó mới 32 tuổi. Tùng đưa thái tử Duy Kỳ lên ngôi vua là Lê Thần Tông.
Chúng tôi thấy vào lần biến loạn thứ nhất cách lúc ông Bình sinh đúng 100 năm, là lúc có thể cụ Thủy tổ còn chưa trưởng thành (ông Tú Bình đời 4, nên xét cách 3 đời tính trung bình mỗi đời 35 năm là cách 105 năm).
Chúng tôi khả nghi nhất là lần biến loạn thứ hai, năm 1619 khi đó cụ Thủy tổ đã là võ quan, có gia quyến, con đã trưởng thành, cùng Phù Lê Diệt Trịnh. Nhưng việc bất thành vua Lê bị giết, lực lượng ủng hộ phải chạy loạn nhằm tránh sự truy sát của chúa Trịnh. Từ Thăng Long cụ Thủy tổ theo đường về quê đón người nhà ở Ðông Thành cùng vào đất Hoàng Xá.
Việc phong tước cho cha con cụ Thủy tổ nhiều khả năng được phong sau này khi các vị đã sống ở Hoàng Xá. Lúc này Trịnh Tùng qua đời (1623), thế lực chúa Trịnh không còn mạnh nữa, các vua sau kế nghiệp xét công trạng của các vị đối với nhà Lê mà phong tước. Ðiều này là hoàn toàn có thể vì nếu trước khi chạy loạn mà cụ Thủy tổ đã là Võ Sơn hầu thì thế lực không nhỏ, nhưng trên thực tế chúng ta thấy rằng họ ta từ trước cũng khá giản dị, chất phác (thường là ông đồ, làm về văn hóa giáo dục-từ đời 4, ông Tú Bình đã là thầy đồ). Nhưng về đời trước cụ Thủy tổ, nhiều khả năng các vị cũng có vị trí đáng kể, một cơ sở để cụ Thủy tổ được phong Võ Sơn hầu.
Một điều mà chúng tôi thấy khó hiểu, trước đây các vị xưa ghi chép về Tổ Tiên khá kỹ. Nhưng một không hề có thông tin gì về gốc gác họ ở Ðông Thành và hoàn cảnh chuyển về Thanh Chương. Có lẽ chính vì biến loạn nên phải mai danh ẩn tích chăng? Hay sách của các cụ xưa bị thiêu trụi hết?
Một điều có thể thấy rằng đức Trung Chính khá rõ ở các vị, các Cụ đã không quá bước theo nhà Nguyễn điều này chúng ta thấy rõ qua nội dung văn bia ở Quả Sơn được dựng lên mấy chục năm sau.
Ðể hiểu rõ về các vị từ Thủy tổ đến ông Tú Bình cần nghiên cứu kỹ giai đoạn Trịnh Nguyễn phân tranh, đặc biệt những vụ binh biến phù Lê.